Kỷ băng hà là một trong những giai đoạn quan trọng và đặc biệt nhất trong lịch sử Trái Đất, khi khí hậu toàn cầu lạnh đi kéo dài, khiến các khối băng khổng lồ bao phủ phần lớn bề mặt hành tinh. Vậy kỷ băng hà là gì, đã xảy ra bao nhiêu lần, nguyên nhân do đâu và ảnh hưởng như thế nào đến sự sống? Hãy cùng tìm hiểu chi tiết trong bài viết dưới đây.
Kỷ băng hà là gì?
Kỷ băng hà (Ice Age) là một giai đoạn kéo dài trong lịch sử Trái Đất khi nhiệt độ trung bình toàn cầu giảm xuống đáng kể so với hiện tại, dẫn đến sự hình thành và mở rộng mạnh mẽ của các khối băng lục địa và sông băng. Trong thời kỳ này, băng tuyết không chỉ tồn tại ở hai cực mà còn lan xuống các khu vực ôn đới và cận nhiệt đới, bao phủ một phần rất lớn diện tích lục địa.
Kỷ băng hà thường đi kèm với những biến đổi sâu sắc về khí hậu, địa hình và hệ sinh thái toàn cầu, ảnh hưởng trực tiếp đến sự tiến hóa của sinh vật và con người.
Trong kỷ băng hà:
- Nhiệt độ Trái Đất thấp hơn hiện nay nhiều độ C, khí hậu lạnh và khắc nghiệt kéo dài
- Băng tuyết tồn tại quanh năm trên diện tích rộng, hình thành các sông băng khổng lồ di chuyển chậm trên bề mặt lục địa
- Mực nước biển hạ thấp đáng kể, do một lượng lớn nước bị “khóa” trong các tảng băng, làm lộ ra nhiều vùng đất ven biển
Kỷ băng hà không phải là hiện tượng ngắn hạn, mà là các giai đoạn khí hậu kéo dài từ hàng chục nghìn đến hàng triệu năm, xen kẽ giữa những thời kỳ lạnh giá và các giai đoạn ấm hơn gọi là liên băng hà.
Tại sao lại có kỷ băng hà?
Kỷ băng hà là kết quả của sự biến đổi lâu dài trong hệ thống khí hậu Trái Đất, chịu tác động đồng thời của nhiều yếu tố từ vũ trụ, địa chất, khí quyển đến sinh học. Không có một nguyên nhân đơn lẻ nào tạo ra kỷ băng hà, mà đó là chuỗi phản ứng dây chuyền kéo dài hàng chục nghìn đến hàng triệu năm.
Biến đổi quỹ đạo và trục quay của Trái Đất (Chu kỳ Milankovitch)
Đây được xem là nguyên nhân nền tảng và quan trọng nhất gây ra các chu kỳ băng hà.
Ba yếu tố chính gồm:
- Độ lệch tâm quỹ đạo: Quỹ đạo Trái Đất quanh Mặt Trời không hoàn toàn tròn mà thay đổi theo chu kỳ ~100.000 năm. Khi quỹ đạo elip hơn, lượng năng lượng Mặt Trời nhận được giảm.
- Độ nghiêng trục Trái Đất: Trục Trái Đất nghiêng từ khoảng 22,1° đến 24,5°. Khi độ nghiêng nhỏ, mùa hè mát hơn, khiến băng tuyết khó tan.
- Sự tiến động trục quay: Trục Trái Đất “lắc lư” như con quay, làm thay đổi thời điểm các mùa trong năm.
Khi các yếu tố này kết hợp, mùa hè ở các vĩ độ cao trở nên mát, băng tuyết tích tụ dần qua từng năm và mở đầu cho kỷ băng hà.
Sự suy giảm khí nhà kính trong khí quyển
Khí nhà kính (đặc biệt là CO₂ và CH₄) đóng vai trò giữ nhiệt cho Trái Đất. Khi nồng độ các khí này giảm:
- Nhiệt lượng bị thất thoát nhiều hơn ra không gian
- Nhiệt độ trung bình toàn cầu giảm
- Khí hậu chuyển sang trạng thái lạnh kéo dài
Nguyên nhân khiến khí nhà kính giảm có thể bao gồm:
- Phong hóa đá silicat hấp thụ CO₂
- Thực vật và tảo biển phát triển mạnh, hút CO₂
- Đại dương hấp thụ nhiều carbon hơn
Sự suy giảm khí nhà kính là yếu tố khuếch đại mạnh mẽ quá trình hình thành kỷ băng hà.
Sự dịch chuyển của các mảng kiến tạo và vị trí lục địa
Trong lịch sử Trái Đất, các lục địa không đứng yên mà liên tục trôi dạt.
Những thay đổi này gây ảnh hưởng lớn đến khí hậu:
- Lục địa nằm gần hai cực tạo điều kiện hình thành chỏm băng lớn
- Sự mở hoặc đóng của các eo biển làm thay đổi dòng hải lưu
- Dòng biển lạnh lan rộng, làm giảm nhiệt độ toàn cầu
Ví dụ điển hình:
- Sự hình thành dòng hải lưu vòng quanh Nam Cực đã cô lập Nam Cực khỏi dòng nước ấm, dẫn đến băng hà Nam Cực kéo dài đến ngày nay.
Hiệu ứng phản xạ băng tuyết (Albedo)
Khi băng và tuyết bắt đầu xuất hiện:
- Bề mặt trắng phản xạ mạnh ánh sáng Mặt Trời
- Ít năng lượng được hấp thụ vào bề mặt Trái Đất
- Nhiệt độ tiếp tục giảm
Điều này tạo ra vòng phản hồi dương:
Càng lạnh → càng nhiều băng → phản xạ càng mạnh → Trái Đất càng lạnh hơn
Đây là lý do kỷ băng hà có xu hướng kéo dài và mở rộng rất nhanh sau khi bắt đầu.
Hoạt động núi lửa và bụi khí quyển
Các vụ phun trào núi lửa lớn trong thời gian dài có thể:
- Đưa bụi và khí SO₂ lên tầng bình lưu
- Che chắn bức xạ Mặt Trời
- Làm giảm nhiệt độ toàn cầu
Nếu các hoạt động núi lửa xảy ra liên tiếp trong nhiều thế kỷ, chúng có thể góp phần kích hoạt hoặc kéo dài kỷ băng hà.
Đặc điểm chính của kỷ băng hà là gì
Một kỷ băng hà không chỉ đơn thuần là giai đoạn Trái Đất lạnh hơn bình thường, mà là thời kỳ biến đổi sâu sắc và toàn diện về khí hậu, địa hình, sinh thái và sự sống. Dưới đây là những đặc điểm nổi bật nhất:
- Nhiệt độ toàn cầu giảm sâu, khí hậu khắc nghiệt: Trong kỷ băng hà, nhiệt độ trung bình toàn cầu giảm mạnh so với hiện nay, có thể thấp hơn từ 4–10°C hoặc hơn. Mùa đông kéo dài, mùa hè ngắn và mát khiến băng tuyết khó tan. Khí hậu trở nên khô và lạnh, nhiều khu vực ôn đới ngày nay từng có điều kiện giống vùng cực.
- Băng hà phát triển mạnh, lan rộng từ hai cực: Các sông băng và chỏm băng ở Bắc Cực và Nam Cực mở rộng nhanh chóng, có thời điểm bao phủ tới gần 1/3 diện tích đất liền Trái Đất. Băng hà không chỉ tồn tại ở vùng cực mà còn lan xuống các khu vực châu Âu, Bắc Mỹ và châu Á. Độ dày của băng có thể lên tới hàng nghìn mét.
- Mực nước biển giảm mạnh trên phạm vi toàn cầu: Do một lượng lớn nước bị “khóa” trong các khối băng khổng lồ, mực nước biển trong kỷ băng hà giảm từ vài chục đến hơn 100 mét so với hiện nay. Điều này làm lộ ra nhiều vùng đất liền, hình thành các cầu đất tự nhiên, nối liền các châu lục như châu Á – Bắc Mỹ (cầu đất Bering).
- Hệ sinh thái biến đổi mạnh mẽ: Khí hậu lạnh khiến thảm thực vật thay đổi đáng kể, rừng rậm thu hẹp, đồng cỏ lạnh và lãnh nguyên mở rộng. Nhiều loài động thực vật không thích nghi được đã tuyệt chủng, trong khi một số loài khác tiến hóa để thích nghi với môi trường lạnh, tiêu biểu như voi ma mút, tê giác lông mịn.
Trái Đất đã trải qua bao nhiêu kỷ băng hà?
Theo các nghiên cứu địa chất và khí hậu học hiện đại, Trái Đất đã trải qua ít nhất 5 kỷ băng hà lớn trong suốt lịch sử hơn 4,5 tỷ năm hình thành và phát triển. Mỗi kỷ băng hà kéo dài từ hàng chục triệu đến hàng trăm triệu năm, để lại dấu ấn sâu sắc lên khí hậu, địa hình và sự sống trên hành tinh.
Dưới đây là các kỷ băng hà lớn đã được khoa học xác nhận:
Kỷ băng hà Huronian (khoảng 2,4 – 2,1 tỷ năm trước)
Đây là kỷ băng hà lâu đời nhất từng được ghi nhận trong lịch sử Trái Đất. Nó xảy ra trùng với thời kỳ “Đại oxy hóa”, khi nồng độ oxy trong khí quyển tăng mạnh, làm giảm khí nhà kính và khiến nhiệt độ toàn cầu sụt giảm nghiêm trọng. Kỷ băng hà Huronian được cho là đã khiến băng hà lan rộng trên diện lớn lục địa sơ khai.
Kỷ băng hà Cryogenian (khoảng 720 – 635 triệu năm trước)
Cryogenian được xem là kỷ băng hà lạnh nhất trong lịch sử Trái Đất. Nhiều giả thuyết cho rằng vào thời kỳ này, Trái Đất từng rơi vào trạng thái “Quả cầu tuyết” (Snowball Earth), khi băng bao phủ gần như toàn bộ bề mặt hành tinh, kể cả vùng xích đạo. Dù cực kỳ khắc nghiệt, giai đoạn này lại tạo tiền đề cho sự bùng nổ sự sống phức tạp sau đó.
Kỷ băng hà Andean–Saharan (khoảng 460 – 430 triệu năm trước)
Kỷ băng hà này diễn ra trong kỷ Ordovic – Silur, ảnh hưởng mạnh đến các khu vực nay là châu Phi, Nam Mỹ và Trung Đông. Nó gắn liền với một trong những đợt tuyệt chủng hàng loạt lớn nhất trong lịch sử sinh giới, khi nhiều sinh vật biển không thích nghi được với biến đổi khí hậu đột ngột.
Kỷ băng hà Paleozoic muộn (khoảng 360 – 260 triệu năm trước)
Còn gọi là kỷ băng hà Permo-Carboniferous, giai đoạn này chứng kiến sự mở rộng mạnh của băng hà ở bán cầu Nam. Sự thay đổi khí hậu trong kỷ băng hà Paleozoic muộn ảnh hưởng lớn đến hệ sinh thái rừng cổ đại, đồng thời tác động đến quá trình tiến hóa của các loài bò sát và động vật có xương sống.
Kỷ băng hà Đệ Tứ (Quaternary Ice Age) – từ 2,6 triệu năm trước đến nay
Đây là kỷ băng hà gần nhất và vẫn đang tiếp diễn. Trong kỷ này, Trái Đất trải qua nhiều chu kỳ lạnh (băng hà) và ấm (liên băng hà). Hiện tại, chúng ta đang sống trong thời kỳ liên băng hà Holocene, tức giai đoạn ấm lên tạm thời giữa các chu kỳ băng giá.
Kỷ băng hà Đệ Tứ có ý nghĩa đặc biệt vì:
- Gắn liền với sự xuất hiện và tiến hóa của loài người
- Hình thành địa hình hiện đại
- Ảnh hưởng trực tiếp đến khí hậu ngày nay
Kỷ băng hà ảnh hưởng như thế nào đến Trái Đất?
Kỷ băng hà không chỉ là giai đoạn Trái Đất lạnh hơn bình thường, mà còn là thời kỳ tạo ra những biến đổi sâu sắc và lâu dài đối với khí hậu, địa hình và sự sống trên hành tinh. Những tác động này vẫn còn để lại dấu ấn rõ rệt cho đến ngày nay.
- Làm biến đổi hoàn toàn khí hậu và cảnh quan Trái Đất: Trong kỷ băng hà, nhiệt độ trung bình toàn cầu giảm mạnh, khiến khí hậu trở nên lạnh và khô hơn trên diện rộng. Các sông băng khổng lồ lan từ hai cực về phía xích đạo, bao phủ nhiều khu vực từng là rừng rậm hoặc đồng bằng.
- Khiến nhiều loài động vật tuyệt chủng: Sự thay đổi khí hậu đột ngột và môi trường sống bị thu hẹp đã khiến nhiều loài động vật không kịp thích nghi và dẫn đến tuyệt chủng. Các loài động vật khổng lồ thời tiền sử như voi ma mút, hổ răng kiếm, tê giác lông mượt… dần biến mất khi nguồn thức ăn cạn kiệt và nhiệt độ giảm sâu.
- Thay đổi hình dạng lục địa và đường bờ biển: Khi lượng nước khổng lồ bị “khóa” trong các khối băng, mực nước biển toàn cầu hạ thấp từ vài chục đến hơn 100 mét. Điều này làm lộ ra các vùng đất liền mới, tạo nên những “cầu đất” tự nhiên nối liền các lục địa, điển hình là cầu đất Bering giữa châu Á và Bắc Mỹ.
- Thúc đẩy con người tiến hóa và thích nghi: Môi trường khắc nghiệt của kỷ băng hà đã tạo áp lực sinh tồn lớn, buộc tổ tiên loài người phải tiến hóa để thích nghi. Con người học cách chế tạo công cụ bằng đá, sử dụng lửa để sưởi ấm, may quần áo từ da thú và xây dựng nơi trú ẩn.
Hiện nay Trái Đất có đang trong kỷ băng hà không?
👉 Có, nhưng không theo cách nhiều người nghĩ.
Hiện nay, Trái Đất vẫn nằm trong kỷ băng hà Đệ Tứ, nhưng đang ở giai đoạn liên băng hà – tức là giai đoạn ấm hơn giữa các thời kỳ băng giá.
Tuy nhiên, biến đổi khí hậu và sự nóng lên toàn cầu do con người gây ra đang làm thay đổi quy luật tự nhiên này, khiến nhiệt độ tăng nhanh bất thường.
Tham khảo thêm:
- Leonardo Da Vinci nổi tiếng với bức tranh nào? 10 tác phẩm nổi bật
- Nikola Tesla tại sao chết? Sự thật về cái chết cô độc của thiên tài vĩ đại
Kết luận
Kỷ băng hà là một trong những giai đoạn quan trọng và có tác động sâu sắc nhất trong lịch sử hình thành và phát triển của Trái Đất. Không chỉ đơn thuần là thời kỳ khí hậu lạnh giá, kỷ băng hà còn làm thay đổi toàn diện khí hậu, địa hình, mực nước biển và hệ sinh thái toàn cầu. Qua mỗi kỷ băng hà, nhiều loài sinh vật đã tuyệt chủng, trong khi một số khác – đặc biệt là con người – đã tiến hóa và thích nghi mạnh mẽ để tồn tại. Việc tìm hiểu nguyên nhân hình thành, đặc điểm và ảnh hưởng của kỷ băng hà là gì giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cách Trái Đất phản ứng trước những biến động khí hậu lớn.
Công ty Cổ Phần Đầu Tư Thương Mại Quốc Tế Tân Phát được thành lập từ năm 2015 với định hướng tập trung cung cấp cho khách hàng các sản phẩm, giải pháp với chất lượng tốt, giá cả cạnh tranh, dịch vụ hỗ trợ sau bán hàng tin cậy chuyên sâu trong lĩnh vực âm thanh hình ảnh.
